Kierownik projektu: dr Anna Maleszka
Projekt podejmuje temat kluczowych wyzwań, przed którymi stają małe i średnie miasta. Wyzwania te ogólnie można określić mianem problemu post-urbanizacji miast historycznych – rozumianej jako stan, w którym miasto o bogatej przeszłości lub jego część przestaje pełnić funkcje uznawane za miejskie. Napięcia, które chcemy poddać badaniu, powstają właśnie na styku dziedzictwa historycznego miast, funkcjonalności miejskiej oraz współczesnychprzemian społecznych i przestrzennych: dostrzegamy mianowicie, że nierzadko w wielu polskich miastach pogłębiającym się problemem jest rozdźwięk między charakterem społeczności miejskiej a charakteremprzestrzeni miasta.
Refleksja ta wynika z historycznej analizy funkcjonalności przestrzeni miejskich na przestrzeni wieków. Generalnie można zauważyć, że w poprzednich epokach zarówno władze miejskie, jak i sami mieszczanie aktywnie kształtowali swoje otoczenie, wywierając realny wpływ na codzienne funkcje, wyposażenie i wygląd miasta. Kształtowali je zgodnie z własnymi potrzebami i aspiracjami, przy czym nie sposób nie odnotować, że te nie zawsze były zbieżne (czy to synchronicznie czy diachronicznie); miejskie społeczności przednowoczesne charakteryzowała jednak dość daleko idąca sprawczość pod względem możliwości wywierania wpływu na zamieszkiwane i użytkowane przestrzenie, na nadawanie im cech tożsamości. Dziś, w warunkach sformalizowanego planowania przestrzennego, taki stopień i rozproszenie społeczne sprawczości w zakresie kształtowania przestrzeni jest znacznie ograniczone. Mieszkańcy poruszają się w usztywnionych, narzuconych ramach, ich wysiłki są rozproszone i nakierowane na kształtowanie wyłącznie przestrzeni prywatnych; mieszkańcy rzadko łączą się we wspólnotowe działania. Osłabia się poczucie więzi z miastem, odpowiedzialności za dobro wspólne, a i możliwość realizacji potrzeb w zamieszkiwanej przestrzeni jest coraz mniej oczywista. Silna jest potrzeba godzenia różnych interesów w przestrzeniach publicznych i odnajdywania sposobów realizacji dla niekiedy kontrastujących oczekiwań, także tych radykalnie naruszających historycznie motywowaną funkcjonalność przestrzeni dla jej mieszkańców.
Zachowanie bądź w niektórych przypadkach przywracanie przestrzeniom miejskim funkcjonalności, codziennej i niepomnikowej, uważamy za jedno z istotnych wyzwań współczesnych miast; uważamy, że funkcjonalność miasta jest procesem historycznym, który powinien podlegać ochronie jako element dziedzictwa historycznego. Zachowanie funkcjonalności miasta o historycznej przeszłości postrzegamy jednocześnie jako warunek zachowania jego żywej miejskości – z jednej strony pozwalający na jej trwanie i rozwój, z drugiej zaś głęboko zakorzeniony w tym, czym historycznie była i jest jego miejskość.
Podejmując więc tę problematykę i odnosząc ją przede wszystkim do polskich realiów, identyfikujemy dwa problemybadawcze, które zamierzamy zgłębić w ramach naszego projektu. Po pierwsze, chcemy rozszerzyć tradycyjnepodejście do ochrony dziedzictwa: zamiast skupiać się wyłącznie na materialnej tkance miejskiej, kierujemy uwagę na mniej uchwytne, lecz równie istotne elementy, takie jak funkcjonalność i charakter miejsca, charakter lokalnej społeczności. Po drugie, krytycznie przyglądamy się współczesnej roli, jaką historyczność odgrywa w małych iśrednich miastach w Polsce. Często pełni ona funkcję turystycznego dekoru lub inscenizacji – narzędzia lokalnych władz do manifestowania raczej narodowego patriotyzmu niż miejskiej tożsamości. Z perspektywy mieszkańców bywa estetycznym dodatkiem – akceptowanym, ale niekoniecznie istotnym w codziennym życiu, ponieważ taka historyczność ma potencjał petryfikujący funkcjonalność miejską. Pytanie, które chcemy tu postawić dotyczy tego, jaką rolę może i powinna odgrywać historyczność w procesach kształtowania miasta dziś: czy poza byciem tłem i narzędziem marketingu lokalnego może stanowić zasób – dynamiczny i współtworzony – wspierający tożsamość lokalną i spójność społeczną, jak i funkcjonalność przestrzeni? Co więcej – jaka powinna to być historyczność? Jako zespół badawczy kontynuujący wcześniejszą współpracę historyczno-socjologiczną dysponujemy w tym punkcie obserwacjami, płynącymi z dotychczasowych studiów nad retrowersją elbląską, które zamierzamy wykorzystać.
Podejmując te zagadnienia zamierzamy oprzeć się na potencjale Atlasu Historycznego Miast Europejskich. Wśród celów tego międzynarodowego projektu znalazły się między innymi: realne przyczynianie się do ochrony dziedzictwa, ochrona pamięci o przeszłości i tożsamości lokalnej oraz wzbudzanie świadomości zalet racjonalnie planowanej i funkcjonalnej przestrzeni miejskiej. W praktyce potencjał ten pozostaje niedostatecznie wykorzystany, a naszym zdaniem powinien stać się fundamentem nowego, bardziej zaangażowanego i wielowymiarowego etapu funkcjonowania Atlasu. Chcemy nadać tej inicjatywie nowe życie i wytyczyć nowy kierunek rozwoju, traktując ją jako narzędzie nie tylko dokumentujące przeszłość, ale również wspierające współczesne procesy rewitalizacji i planowania miejskiego, z uwzględnieniem głosu mieszkańców i lokalnej specyfiki.
Aby to osiągnąć, niezbędna jest współpraca różnych środowisk. Obecnie ściśle współpracujemy z kartografami, geografami społecznymi i socjologami, jednak w kolejnych etapach projektu kluczowe będzie także włączenie urbanistów, konserwatorów zabytków, a także badaczy zajmujących się ekologią miast. Punktami styku z innymi dyscyplinami, które chętnie zaangażujemy w projekcie, będą m.in. zagadnienia ewolucji poczucia obywatelskości, problem migracji i pamięci miejsc, regionalna i lokalna polityka historyczna, konserwacja dziedzictwa kulturowego, zrównoważony rozwój i ekosystem.