Kierownik projektu: dr hab. Grzegorz Osipowicz, prof. UMK
Celem projektu jest zbudowanie kompleksowej wiedzy na temat wytwórczości i sposobów użytkowania wytworów z surowców kamiennych, kostnych (kości, poroża i zębów zwierzęcych) oraz pochodzenia roślinnego, wśród społeczności zbieracko-łowiecko-rybackich (mezolitycznych i subneolitycznych), zamieszkujących we wczesnym i środkowym Holocenie obszar Niżu Wschodniobałtyckiego (tereny Litwy, Łotwy, Estonii oraz północno-wschodniej Polski). Obszar przewidziany do badań jest unikatowy nie tylko ze względu na odkryte tutaj doskonale zachowane i datowane na epokę kamienia źródła z surowców organicznych. Jego znaczenie zawiera się także w fakcie, że przez cały wczesny i środkowy Holocen (tj. od około 11,6 do 4-5 tys. lat temu) znajdował się on niejako na granicy dwóch światów: wschodnio- i zachodnioeuropejskiego, światów zbieraczy-łowców orz rolników, przekazując i chłonąc pochodzące z nich idee. Jest to więc miejsce doskonałe dla studiów nad intensywnością, charakterystyką i profilem zmian kulturowych zachodzących we wczesno- i środkowoholeceńskich społecznościach zbieracko-łowieckich pod wpływem impulsów płynących z rozwijającego się środowiska neolitycznego (wczesnorolniczego).
Prace prowadzone w projekcie będą stanowiły trzeci etap badań realizowanych dotychczas w ramach dwóch międzynarodowych projektów badawczych finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie tj. Life and death written in bones. The technological and functional aspect of the osseous artefacts of Early and Middle Holocene hunter-gatherer- fishers communities inhabiting the East Baltic Plain (https://biotrapbones.umk.pl/) oraz PlAnt Raw maTerialS in the life of middle Holocene hunter-gatherer-fisher communities of the southeastern coast of the Baltic Sea (PARTS project) (https://partsproject.umk.pl/). Obok kontynuacji szeroko zakrojonych studiów nad wytworami z surowców organicznych prowadzonych w tych projektach grantowych, w ramach proponowanego programu badawczego chcielibyśmy podjąć problem znaczenia kulturowego i użytkowego, dla analizowanych grup zbieracko-łowickich, tzw. makrolitycznych narzędzi kamiennych. Są to niezwykle intersujące artefakty, wykonywane ze skał gubokrystalicznych, które w ostatnich czasach znalazły się w centrum zainteresowania najważniejszych laboratoriów traseologicznych na świecie, ze względu na możliwość zachowania się na ich powierzchni tzw. rezyduów, czyli pozostałości obrabianych przy ich użyciu surowców. Wytwory te są typowe dla społeczności wczesnorolniczych, gdzie używane były powszechnie np. do rozcierania ziaren zbóż, jednak ich rola w grupach zbieracko-łowieckich pozostaje niejasna (do nie dawna uważano wręcz, że nie były one przez nie wykorzystywane).
W proponowanym projekcie badawczym chcielibyśmy przeprowadzić wieloaspektowe badania interdyscyplinarne, w tym szczególnie specjalistyczne analizy morfometryczne, surowcowe i traseologiczne (i analizy rezyduów) makrolitycznych narzędzi kamiennych z najważniejszych stanowisk archeologicznych wczesnego i środkowego holocenu w północno- wschodniej Europie, tj. Kunda Lammasmägi, Pulli oraz Narva w Estonii, Zvejnieki i Jezioro Lubana na Łotwie, Šventoji, Garnys, Kaltanėnai, Žemaitiškė II i Kretuonas 1C na Litwie, a także Paliwodzizna 29 oraz Ludowice 6 w Polsce. Prowadzone w ramach projektu analizy traseologiczne, połączone z badaniami rezyduów przy użyciu mikroskopów optycznych, metalograficznych, konfokalnych oraz SEM zostaną skoordynowane ze studiami fizyko- chemicznymi i paleobiologicznymi z zastosowaniem takich narzędzi badawczych jak m. in. mikro CT, OCT, ZooMS, GC-MS, FTIR i EDX.
